Όταν το 312 ο Μέγας Κωνσταντίνος εξεστράτευσε εναντίον του τυράννου της Ρώμης Μαξεντίου, την παραμονή της οριστικής μάχης είδε να σελαγίζει στον ουρανό, σχηματισμένο από άπλετο φως ηλιακών ακτίνων, το σημείο του Σταυρού με την επιγραφή «εν τούτω νίκα». Ύστερα από τη θαυμαστή αυτή επιφάνεια κατεκόσμησε τα πολεμικά του λάβαρα με το τρόπαιο του Σταυρού και θέτοντας αυτά επί κεφαλής των στρατευμάτων του κέρδισε περίλαμπρη νίκη, η οποία τον κατέστησε κύριο ολόκληρου του ρωμαϊκού κόσμου και του επέτρεψε να εξασφαλίσει το θρίαμβο του Χριστιανισμού.
Από τότε ο ευσεβής βασιλεύς έτρεφε τον πόθο να βρει το Τίμιο Ξύλο. Η ευκαιρία του δόθηκε κατά τη διάρκεια της Α’ Οικουμενικής Συνόδου (325), όταν πληροφορήθηκε από τον επίσκοπο Αιλίας (Ιεροσολύμων) Μακάριο περί της αγίας Πόλεως. Έστειλε το 326 τη μητέρα του Αγία Ελένη στους Αγίους Τόπους, με σκοπό να τους καθαρίσει από τα είδωλα και να ανεύρει τον τίμιο Σταυρό και τους τόπους του πάθους του Κυρίου, που είχαν καλυφθεί από το αυτοκράτορα Ρώμης Αδριανό Αίλιο(117-138).
Ως αντίποινα σε εξέγερση Ιουδαίων (132-135) ο Αδριανός είχε ανασκάψει όλη την αγία Πόλη και είχε καταχώσει κάτω από τις επιχωματώσεις τα ιερά της, ώστε να εξαφανισθεί κάθε μνήμη της ιουδαϊκής και χριστιανικής θρησκείας. Στη νέα πόλη που ανίδρυσε, την Αιλία Καπιτωλίνα, δέσποζε η ειδωλολατρία με κύριους ναούς της το Καπιτώλιο, στη θέση του ναού του Σολομώντος και το ναό της Αφροδίτης στη θέση του Γολγοθά και του Παναγίου Τάφου.
Πρώτη ενέργεια της Αγίας Ελένης ήταν η ανεύρεση του Τιμίου Σταυρού. Σύμφωνα με την παράδοση οδηγήθηκε εκεί από ένα αρωματικό φυτό που φύτρωνε στο μέρος εκείνο, το γνωστό μας βασιλικό. Ύστερα από επίπονες ανασκαφές τελικά βρέθηκαν τρεις σταυροί, του Κυρίου και των δύο ληστών. Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Φιλοστόργιος και Νικηφόρος αναφέρουν ότι ο Σταυρός του Κυρίου εντοπίσθηκε ύστερα από θαύμα, τοποθετήθηκε πάνω σε νεκρή γυναίκα και αυτή αναστήθηκε!
Η πιστή βασιλομήτωρ, με δάκρυα στα μάτια παρέδωσε τον Τίμιο Σταυρό στον Πατριάρχη Μακάριο, ο οποίος στις 14 Σεπτεμβρίου του έτους 335 τον ύψωσε στον φρικτό Γολγοθά και τον τοποθέτησε στον πανίερο και περικαλλή ναό της Αναστάσεως, τον οποίο είχε ανεγείρει η Αγία πάνω από τον Πανάγιο Τάφο και ο οποίος σώζεται ως σήμερα. Το σημαντικό αυτό γεγονός σημάδεψε την ζωή της Εκκλησίας και γι’ αυτό άρχισε να εορτάζεται ως λαμπρή ανάμνηση. Έτσι καθιερώθηκε η μεγάλη εορτή της Παγκόσμιας Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.
Όμως την αγία αυτή ημέρα εορτάζουμε και την δεύτερη ύψωση. Στα 613 οι Πέρσες κυρίεψαν την Παλαιστίνη, λεηλάτησαν και κατέστρεψαν τα ιερά προσκυνήματα και πήραν ως λάφυρο τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφεραν στη χώρα τους. Η παράδοση αναφέρει ότι άπειρα θαύματα γινόταν εκεί. Οι πυρολάτρες Πέρσες θεώρησαν το Τίμιο Ξύλο μαγικό και γι’ αυτό το φύλασσαν και το προσκυνούσαν, χωρίς να γνωρίζουν την πραγματική του φύση και ιδιότητα! Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος μετά τη νίκη του εναντίον των Περσών παρέλαβε τον Τίμιο Σταυρό και τον μετέφερε στην Ιερουσαλήμ. Ο Πατριάρχης Ζαχαρίας τον ύψωσε εκ νέου στο ναό της Αναστάσεως. Ήταν 14 Σεπτεμβρίου του 626.
Πάμπολλες οι προτυπώσεις του Τιμίου Σταυρού στην Παλαιά Διαθήκη. Το χάλκινο φίδι πάνω στο ξύλο που υψώνει ο Μωυσής στο κέντρο του στρατοπέδου, ώστε βλέποντάς το οι Εβραίοι να σώζονται από τα φαρμακερά φίδια. Σταυροτύπως πλήττει ο Μωϋσής την Ερυθρά θάλασσα που σχίστηκε στα δύο για να περάσουν οι Ισραηλίτες. Με κομμάτι ξύλο γλυκαίνει τα πικρά ύδατα της πηγής Μερρά στην έρημο και ξεδίψασε ο λαός του Θεού. Ακόμη, η σταυροειδής στάση προσευχής του Μωϋσή και του Ιησού του Ναυή σε μεγάλες μάχες που οδηγούσε σε νίκες και άλλες προεικονίσεις πολλές. Ο σκοπός προφανής.
Η Παλαιά Διαθήκη ολόκληρη είναι μια υπόσχεση ότι έρχεται ο Λυτρωτής της πεσμένης ανθρωπότητος. Η αγγελία αυτή δίνεται για πρώτη φορά κατά τη θλιβερή ώρα της πτώσεως των προπατόρων μας και επαναλαμβάνεται μέχρι τη γέννηση του Σωτήρα με μυστικούς τύπους ή προφητείες.
Ο Σταυρός του Χριστού είναι το σημείο του θριάμβου του Κυρίου επί των δαιμονικών δυνάμεων. Αναφέρεται όμως και στη σταύρωση και το θάνατο του Κυρίου, γι΄ αυτό και τιμάται με αυστηρή νηστεία.
Είθε να σηκώσουμε κι εμείς το Σταυρό της ζωής που μας έχει δωθεί, να απαρνηθούμε τον εαυτό μας ακολουθώντας τον Κύριο, για να γευτούμε την Ανάσταση και την αιώνια μας ζωή κοντά Του.