Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, το πρώτο στην ιεραρχία μοναστήρι του Αγίου Όρους 

Η Ιερά Μονή της Μεγίστης Λαύρας, πρώτη στην ιεραρχία των είκοσι Αγιορείτικων μονών, βρίσκεται στο νοτιοανατολικό άκρο της αθωνικής Χερσονήσου. Ιδρυτής της υπήρξε ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης από την Τραπεζούντα, θεμελιωτής του κοινοβιακού μοναχισμού στο αγιώνυμο όρος και κατά συνέπεια, η μονή της Μεγίστης Λαύρας θεωρείται το μοναστηριακό ξεκίνημα στον Άθωνα (963 μ.Χ.).

Ο Αθανάσιος, καθηγητής στην Κωνσταντινούπολη, πήγε στο Όρος ως ερημίτης το 957. Ήταν προσωπικός φίλος του στρατηγού Νικηφόρου Φωκά. Όταν ο Νικηφόρος Φωκάς έγινε αυτοκράτορας, η Λαύρα έγινε βασιλική μονή και έλαβε πλούσιες επιχορηγήσεις και φορολογική ατέλεια. Η Μεγίστη Λαύρα, όπως ονομάσθηκε η μονή, ακολούθησε την οργάνωση των μεγάλων κοινοβιακών μοναστηριών, κάτι που προκάλεσε την αντίθεση των παροδοσιακών ερημιτών του Όρους. Ο διάδοχος του Φωκά, αυτοκράτορας Ιωάννης Τσιμισκής υπέγραψε το 972 τον περίφημο «Τράγο», το πρώτο τυπικό του Αγίου Όρους, στο οποίο ορίζεται ένα καθεστώς συνύπαρξης του αναχωρητικού και του κοινοβιακού συστήματος. Η Λαύρα υπήρξε το πρώτο μεγάλο κοινόβιο στο Όρος με ογδόντα περίπου μοναχούς. Τον 11ο αιώνα ο αριθμός των μοναχών θα φτάσει τους επτακόσιους.

Το μεγάλο αυτό μοναστικό συγκρότημα, το οποίο περιβάλλει ισχυρό τείχος, περιλαμβάνει το Καθολικό, τη φιάλη, τη τράπεζα, το μαγειρείο, το αρτοποιείο, το δοχείο (αποθήκη λαδιού), το σκευοφυλάκιο, το ιματιοφυλάκιο, το νοσοκομείο και τη βιβλιοθήκη. Στον περίβολο βρίσκονται επίσης δύο μεγάλοι ναοί, η Παναγία Κουκουζέλισσα (πήρε το όνομα από τον μοναχό της μονής Άγιο Ιωάννη Κουκουζέλη) και ο Άγιος Μιχαήλ Συννάδων της Φρυγίας.

Στις τέσσερις πτέρυγες που περιβάλλουν το συγκρότημα βρίσκονται τα κελλιά των μοναχών, οι ξενώνες, παρεκκλήσια κ.ά. Ο αρσανάς (λιμάνι) της μονής βρίσκεται στο οχυρό λιμανάκι Μανδράκι.

Το Καθολικό της μονής της Λαύρας που τιμάται στη μνήμη του Οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη (5/18 Ιουλίου), άρχισε να κτίζεται το 963 μ.Χ. ως σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, ο οποίος στηριζόταν σε τέσσερις πεσσούς. Δημιουργείται έτσι ένας νέος αρχιτεκτονικός τύπος, ο λεγόμενος σταυροειδής εγγεγραμμένος αθωνίτικου τύπου, ο οποίος γνωρίζει μεγάλη διάδοση όχι μόνο στις μονές του Αγίου Όρους, αλλά και σε όλα τα Βαλκάνια από την μεσοβυζαντινή έως και την μεταβυζαντινή περίοδο.

Το 1535 το Καθολικό της μονής τοιχογραφείται από τον γνωστό κρητικό ζωγράφο Θεοφάνη Στρελίτσα ή Μπαθά, μοναχό της Λαύρας, ο οποίος νωρίτερα είχε εργασθεί στα Μετέωρα. Εκπρόσωπος της «κρητικής σχολής», αντλεί τα πρότυπά του από τα έργα των κρητικών ζωγράφων του 15ου αιώνα, προσαρμόζοντας με μεγάλη επιτυχία τη διάταξη των συνθέσεων στις μεγάλες επιφάνειες του καθολικού. Εκτός από το Καθολικό, ο Θεοφάνης με τους δύο γιούς του διακόσμησε και την Τράπεζα της Μονής καθώς και μέρος από το Δοχείο (αποθήκη λαδιού) και τα μαγειρεία.

Σημαντικό προσκύνημα αποτελεί τόσο ο τάφος του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου στο Καθολικό της μονής, όσο και το Αγίασμα του Αγίου, βόρεια της μονής, σε χώρο που ασκήτεψε ο Όσιος. Υπήρξαν Λαυριώτες μοναχοί στην ιστορική της διαδρομή συνολικά 27 Πατριάρχες και περίπου 150 Αρχιερείς.

Σήμερα στη μονή εγκαταβιούν περίπου 50 μοναχοί εντός αυτής και περίπου 300 στα διάφορα κελιά και εξαρτήματα πέριξ αυτής. 

Ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης